þriðjudagur, janúar 26, 2010

Greiðslunenna

Skömmu áður en góðærið svokallaða náði hæstu hæðum áskotnaðist mér dálítil fjárhæð þannig að ég sá mér fært að kaupa mér nýjan bíl eða öllu heldur ekki eins gamlan og þann síðasta sem ég hafði átt. Þetta var ekki há fjárhæð, kannski ein mánaðarlaun mín á þessum tíma. Það sem var nýtt var að ég var aflögufær um hana alla í einu til annars en brýnustu nauðsynja.

Aftur á móti gekk erfiðlega að koma bílasölum í skilning um að þetta væri peningurinn sem ég ætlaði að eyða í bíl. Allir byrjuðu þeir á að spyrja mig um greiðslugetu og ekki laust við að þeir móðguðust eilítið þegar ég sagði þeim að hún kæmi þeim ekkert við, en getan væri þó talsvert meiri en áhuginn. Flestir spurðu þeir mig um eftirstöðvarnar og hvernig ég hygðist dreifa þeim. Þeim gekk ámóta erfiðlega að skilja að ég kærði mig ekki um neinar eftirstöðvar. Maður sem gat slett fram meðalmánaðarlaunum sínum sem útborgun í bíl gat nefnilega ekið burt á bíl sem kostaði ein til tvenn árslaun hans. Það, að ég hefði ekki áhuga á að kaupa eins dýran bíl og ég gat mögulega komist upp með, heldur eins góðan og ég gat fengið skuldlausan í skiptum fyrir þessa örfáu hundraðþúsundkalla sem ég átti í handraðanum þá stundina, virtist jaðra við glæp gegn hagkerfinu.

Tími er peningar. Við öflum tekna með því hvernig við verjum tíma okkar. Í hvert sinn sem við eyðum þúsundkalli erum við því í raun ekki að eyða þúsundkallinum heldur þeim hluta ævi okkar sem við vörðum í að afla hans. Þegar tími er peningar segir það sig nefnilega sjálft að peningar eru tími. Þegar við veltum því fyrir okkur hvort eitthvað sé peninganna virði væri því skynsamlegra að velta því fyrir sér hvort það sé dagsins, vikunnar, mánaðarins eða jafnvel áranna virði. Hve stórs hluta ævinnar er það virði að aka um á einum bíl frekar en öðrum?

Mér er í mikilli nöp við orðið greiðslugeta og hve sjálfsagt og einboðið það þykir að miða allt við hana. Þannig er okkur nefnilega talin trú um að ekkert sé eðlilegra en að greiða eins mikið og maður getur. Ég legg því til – í ljósi þess að peningar eru tími – að í staðinn tökum við upp hugtakið „greiðslunenna“. Sjálfur nenni ég ekki að verja mikið meira en einum mánuði ævi minnar í að vera frekar á þokkalegum bíl en engum. Sá bíll hefur reyndar ekki enn verið framleiddur sem er virði mikið stærri hluta lífs míns.

Bakþankar í Fréttablaðinu 25. 1. 2010

mánudagur, janúar 11, 2010

Um sanngirni

Það er erfitt að dæma um hvað séu sanngjörn laun fyrir hina ýmsu vinnu. Hví skyldi rakari þéna meira eða minna en kennari? Er eðlilegt að vörubílstjóri búi í lúxusvillu? Hver eru sanngjörn laun fyrir ráðherra? Í dýrðarríki sósíalismans hafa mennta- og ráðamenn lægstar tekjur, þeirra laun eru starfsánægjan. Þeir hæst launuðu eru verkamennirnir sem vinna erfiðustu störfin sem veita minnsta gleði. Þetta er óneitanlega langt frá því gildismati sem við eigum að venjast.

Um daginn sá ég heimildamynd um efnahagshrunið. Þar sást vörubílstjóri koma heim til sín í glænýtt tvílyft einbýlishús, hlamma sér í breiðan leðursófa og vorkenna sjálfum sér ógurlega yfir reikningunum sem hann þurfti að borga. Góðir vörubílsstjórar eru gulls ígildi og ekki sé ég eftir einni krónu í kaup handa þeim. Þó gat ég ekki varist þeirri hugsun að útlendingum, sem þetta sæju, myndi líklega finnast einkennilegt að hér þætti sjálfsagt mál að vörubílstjóri gæti veitt sér slíkan lifistandard. Alltjent stórefa ég að evrópskir vörubílstjórar búi almennt svona ríkmannlega. Ekki vegna þess að þeir eigi það ekki skilið. Kaupin á eyrinni gerast bara einfaldlega ekki svona í löndunum sem við viljum bera okkur saman við þegar það hentar okkur, eftir því sem ég best veit.

Sömuleiðis vil ég taka fram að ég efast ekki um að allar fjárhagslegar áætlanir þessa ágæta vörubílsstjóra hafi staðist þær forsendur sem honum voru gefnar á sínum tíma og hann tók trúanlegar. Ég ætla honum ekki að hafa eytt um þau efni fram sem þær gerðu ráð fyrir og skil vonbrigði hans þegar þær brugðust. Í mínum huga sýnir þetta þó fyrst og fremst hve þessar efnahagslegu forsendur voru orðnar brjálaðar fyrir hrun og úr öllu samhengi við þann raunveruleika, sem grannþjóðir okkar búa við.

Í myndinni var talað við fleiri, meðal annars konu sem örvænti um framtíð sína og atvinnureksturs síns í kjölfar hrunsins. Hún var að íhuga að flytja hann til Noregs. Hún vann við að greiða hundum.

Hafi tilgangur myndarinnar verið að sýna órétt sem heiðarleg og vinnusöm smáþjóð er nú beitt óttast ég að það hafi mistekist. Myndin sýnir nefnilega að mínu mati samfélag sem lét glepjast, missti veruleikaskynið og fór á límingunum þegar kom að skuldadögum. Það er þó huggun harmi gegn að norskir hundar verða snyrtilegir í framtíðinni.

Bakþankar í Fréttablaðinu 9. 1. 2010

föstudagur, janúar 08, 2010

Lafir meðan lifir

(Lag og ljóð: Jon Bon Jovi, Richard S. Sambora og Desmond Child.
Íslenskur texti: D. Þ. J.)

Þótt skýjaborgir brjóti tröll,
brunnið virðist allt,
grafin gleði öll
og gleymd - og gleymd,
höldum áfram hnarreist og keik
þótt horfin sé öll von
ofan í eitur, reyk
og eymd - og eymd.

Af því að í öðrum eins ólgusjó
að endingu er sama hver lifði og hver dó.
Við höfum hvert annað, það er alveg nóg.
Við öll - við reyndum þó.

Já, það hefst, það hefst.
Ó, ó. Lafir meðan lifir.
Við höfum það ef þú upp ei gefst.
Ó, ó. Lafir meðan lifir.

Vísum allri armæðu á bug.
Allir saman nú,
sýnum dirfsku, dug
og dáð - og dáð.
Sinnuleysið kom jú við kaun,
en hverju breytir það?
Það batnar varla baun
í bráð - í bráð.

Og í öðrum eins ólgusjó
að endingu er sama hver lifði og hver dó.
Við höfum hvert annað, það er alveg nóg.
Við öll - við reyndum þó.

Já, það hefst, það hefst.
Ó, ó. Lafir meðan lifir.
Við höfum það af ef þú upp ei gefst.
Ó, ó. Lafir meðan lifir.

Nú þarf að þreyja þorrann um skeið.
Það er þungbært, en samt okkar eina leið.

Já, það hefst, það hefst.
Ó, ó. Lafir meðan lifir.
Við höfum það af ef þú upp ei gefst.
Ó, ó. Lafir meðan lifir.

þriðjudagur, janúar 05, 2010

Ást fær af þér óorð

(Lag og ljóð: Jon Bon Jovi, Richard S. Sambora og Desmond Child.
Íslenskur texti: D. Þ. J.)

Þú framdir á sál mér siðlaust morð.
Vina, ást fær af þér óorð.

Jafn engilfríð er ekki nein
með eld í hjartanu og brennistein.
Í ástríðuhlekki ég hnepptur er.
Úr helsi því ekkert fær bjargað mér.
Ó, ó, þú ert ör á streng,
ó, ó, sem hvern ungan dreng
til ólífis særir, þinn rándýra feng.

Þú framdir á sál mér siðlaust morð.
Ást fær af þér óorð,
því allt var tál sem þú barst á borð.
Ást fær af þér óorð.

Þú laðar menn að með ljúfum róm
og læsir í þá blóðrauðum klóm.
Þú þykist feimin, fegurst hnoss,
en fyrsta ástin þín var júdasarkoss.
Ó, ó, þú ert ör á streng,
ó, ó, sem hvern ungan dreng
til ólífis særir, þinn rándýra feng.

Þú framdir á sál mér siðlaust morð.
Ást fær af þér óorð,
því allt var tál sem þú barst á borð.
Ást fær af þér óorð.

laugardagur, janúar 02, 2010

Nýársprédikun

Náð sé með ykkur og friður frá Guði föður og Drottni, Jesú Kristi. Amen.
Gleðilegt nýtt ár. Ég vil byrja á að þakka fyrir þann heiður sem mér er sýndur með því að vera treyst til að ávarpa ykkur héðan úr þessum merkilega ræðustóli á þessum mikla hátíðardegi.
Það er til siðs við áramót og önnur tímamót að staldra við, líta yfir farinn veg, meta frammistöðu sína og framvindu lífsins og jafnvel að setja sér markmið og stefnumál fyrir næsta áfanga á lífsleiðinni. Sjónvarpsstöðvar eru iðnar við það að horfa um öxl í lok hvers árs. Þær taka saman annála þar sem helstu fréttaatburðum heils árs eru gerð skil. Ísland 2009 tekur eina klukkustund, restin af heiminum aðra. Þar með fréttum við á tveimur klukkustundum hvað gerðist alls staðar á heilu ári. Það liggur við að óþarfi sé að fylgjast með fréttum nema þennan eina dag á ári, dag samantektarinnar. Gallinn er sá að helstu fréttir eru ekkert mjög gleðilegar. Morð og styrjaldir, hungursneyðir og hamfarir eru stóratburðir. Sauðburður, spilakvöld og fjársafnanir teljast ekki til þeirra. Það eru svokallaðar „human interest“ fréttir sem rata í loftið sem uppfyllingarefni til að fylla fólk ekki þunglyndi yfir hörmungunum og vátíðindunum sem annars væru einu fréttirnar. Þessar fréttir rata sjaldan í annála ársins, ekki nema þær séu þeim mun skringilegri. Það er gömul saga og ný að engar fréttir eru góðar fréttir, sem þýðir um leið að góðar fréttir eru engar fréttir.
En hér á þessum stað er kannski við hæfi að líta um öxl og skoða árið sem er að líða frá sjónarhóli kirkjunnar. Hvaða sess hefur árið 2009 í kirkjusögulegu samhengi? Rataði kirkjan eitthvað í fréttir og af hvaða tilefni? Já, hún gerði það – og ekki bara í samhengi sem hún getur verið stolt af. Ég held samt að óþarfi sé að ræða hér ítarlega þau mál sem varða kirkjuna og mest rými fengu í fjölmiðlum á nýliðnu ári. Þau hafa verið til lykta leidd.
En það voru ekki allar fréttir af kirkjunni þess eðlis að þær vörpuðu rýrð á heilaga köllun hennar. Sem dæmi má nefna að í septembermánuði 2008 varði Hjálparstarf kirkjunnar 900.000 krónum til aðstoðar íslenskum fjölskyldum með fjárstyrkjum, mat, lyfjum, skólagjöldum, skólavörum, tómstundagjöldum og öðrum hætti. Í september á nýliðnu ári tífaldaðist þessi tala. Ekkert lát er á beiðnum eftir aðstoð. Á tímum uppgangs og útrásar, í góðærinu svokallaða sem nú er minning ein, veitti hjálparstarf kirkjunnar þeim hópum aðstoð sem minnst máttu sín í samfélaginu. Foreldrum sem stóðu ein með börn sín, þeim sem ekki gátu stundað atvinnu vegna veikinda eða örorku, öldruðum sem ekki fengu stuðning frá fjölskyldum sínum þegar lífeyririnn hrökk ekki til og þeim sorglega mörgu sem orðið hafa áfengi og öðrum fíkniefnum að bráð. Í stuttu máli, fólkinu sem góðærið hunsaði. Í kjölfar efnahagshrunsins hefur hópurinn sem leitar til hjálparstarfsins stækkað til muna.
Mig langar að gera orð Sigurvins Jónssonar guðfræðings úr prédíkun, sem hann flutti í Neskirkju 4. október síðastliðinn, að mínum: „Sú viðleitni kirkjunnar að taka upp samskot í messum til styrktar þeim sem þurfa stuðnings við er í senn eðlileg og sannkristin viðbrögð við því breytta þjóðfélagi sem nú blasir við. Í raun má segja að það sé afleiðing og einkenni þess hversu hratt þjóð okkar reis úr sárri fátækt til velmegunar að slík samskot skuli ekki almennt tíðkast í íslensku þjóðkirkjunni, því sá siður að safna fé handa bágstöddum í messum og kristnum samkomum er iðkaður í yfirgnæfandi meirihluta kirkna og kirkjudeilda. Frá fyrstu tíð hefur kristin kirkja litið á það sem eitt af grunnhlutverkum sínum að veita samhjálp og stuðning til allra þeirra sem til hennar leita. Allra.“
Þessi orð kalla að mínu mati á að við leitumst við að svara mikilvægri spurningu. Hvað er kirkja? Er kirkja hús þar sem fé er safnað til að kaupa orgel, sálmabækur, fagurlega útskornar hurðir, steinda glugga og fögur messuklæði svo Guði sé nú nægur sómi sýndur af helgihaldinu? Það hvarflar ekki að mér að gera lítið úr því mikla og göfuga hlutverki sem kirkjan hefur í gegn um tíðina gegnt og gegnir enn í íslensku lista- og menningarlífi eða framlagi hennar til íslensks tónlistarlífs, myndlistar, hannyrða og arkítektúrs. Öðru nær. En þó er ekki laust við að það hvarfli að mér að þeim Guði, sem við viljum játa trú á, væri kannski meiri sómi sýndur með öðrum hætti í þeim nýja raunveruleika sem nú blasir við, að hann kalli frekar á að við játum trú okkar með því að helga tíma okkar, orku og fjármunum því að auðsýna hvert öðru kærleika í verki en heldur í því að gera umgjörð helgihaldsins sem glæsilegasta. „Allt sem þér gerðuð einum minna minnstu bræðra, það hafið þér gert mér.“ Er hin sanna lofgjörð og hin einlæga tilbeiðsla ekki mun fremur fólgin í því?
Er kirkja hús þar sem fólk, sem segist vera kristið, kemur saman og syngur sálma og hlustar á prestinn sinn tala í kortér út frá Biblíunni um það hve mikilvægt það sé að vera almennileg manneskja? Ég verð að viðurkenna að í námi mínu í guðfræði við Háskóla Íslands hafa mér oftsinnis fallist hendur gagnvart því hve helstu hugsuðum mannkynssögunnar hefur tekist að þvæla það og flækja sem í eðli sínu ætti að vera einfaldasta mál í heimi: Að vera gott fólk. Þetta ættu ekki að vera nein geimvísindi. En það er kannski ekki eins einfalt og maður heldur.
Hvernig ætlar kristinn maður að bregðast við í atvinnuleysi og efnahagskreppu þegar sveitarfélagi hans berst freistandi tilboð frá alþjóðlegu stórfyrirtæki um stórfellda atvinnuuppbyggingu sem skapar fjölda starfa í samfélaginu til langrar framtíðar. Fyrirtækið lætur sér annt um samfélagið, það styrkir skóla og æskulýðsstarf, það gefur sparkvelli og fjármagnar útihátíðir á tyllidögum, það er meira að segja með prest í hálfu starfi við að annast sálgæslu starfsmanna. Hefur samfélagið ekki himin höndum tekið þegar því berst slíkt tilboð frá svo stöndugu og vel meinandi fyrirtæki? Hvað ef fyrirtækið er um leið einn öflugasti og tæknivæddasti vopnaframleiðandinn í heiminum? Hvað erum við þá að gera minnstu bræðrum Krists og þar með Kristi sjálfum? Hvað myndi Jesús gera? Siðferðilegu álitamálin sem við þurfum að glíma við eru nærtækari og stærri en við gerum okkur endilega grein fyrir í daglegu amstri hvunndagsins.
Hvað er kirkja? Við heyrðum hér áðan lýsingu Páls postula á kirkju: „Hér er hvorki Gyðingur né annarrar þjóðar maður, þræll né frjáls maður, karl né kona. Þið eruð öll eitt í Kristi Jesú.“ En við höfum líka heyrt meira um kirkjuna. Öll sögðumst við saman hér rétt áðan trúa á „heilaga, almenna kirkju“. Hvað meintum við með því? Trúum við þessu í raun og veru? Að hvaða leyti er kirkjan heilög?
Hún er að minnsta kosti ekki heilög að því leyti að hún samanstandi einungis af fullkomnum og gallalausum einstaklingum. Við þurfum ekki að hafa fylgst með fréttum síðastliðins árs til að sannfærast um það, við þurfum ekki heldur að horfa á blóði drifna sögu kirkjunnar á miðöldum, okkur ætti að nægja að líta í eigin barm af sæmilegri sanngirni. Öll höfum við syndgað í hugsunum, orðum og gjörðum, eins og við játum í hvert sinn áður en við göngum til altaris. Þannig hefur það alltaf verið, frumkirkjan var ekki heldur samansafn af englum í mannsmynd. Í fyrra bréfi Páls postula til söfnuðarins í Korintu kemur greinilega fram að þar var mikið um flokkadrætti og deilur um hin ýmsu atriði, hver væri merkilegri en annar í trúnni, í hverju sönn trú eða trúarreynsla fælist. Páll segir strax í ávarpi sínu að þeir, sem skipuðu þennan sundurlynda hóp þrasara, séu „helgaðir í Kristi Jesú, heilagir að köllun til“. Það sama gerir hann í upphafi Rómverjabréfsins, hann heilsar þeim „sem heilagir eru samkvæmt köllun“. Kirkjan er m.ö.o. ekki heilög í sjálfri sér, heldur er það köllun hennar sem er heilög og helgar hana.
Það er bæði gott og blessað að lofa Guð með söng og hljóðfæraleik. „Lofið hann með lúðurhljómi, lofið hann með hörpu og gígju. Lofið hann með bumbum og gleðidansi, lofið hann með flautum og strengjaleik,“ segir í 150. Davíðssálmi. En er það hin helga köllun kirkjunnar, köllunin sem helgar hana? Nei, það er ekki söngurinn, eins fagur og göfgandi og hann þó getur verið, sem er einkenni heilagrar kirkju, heldur kærleikurinn. Mest lofum við Guð með kærleika. „Á því munu allir þekkja að þér eruð mínir lærisveinar ef þér berið elsku hver til annars,“ segir Jesús sjálfur. Það er í þeirri merkingu sem við játum trú á „heilaga, almenna kirkju“. Köllun hennar er að miðla heilögum kærleika Guðs til allra manna. Allra.
Og hvernig hefur nú kirkjunni tekist upp við það hlutverk sitt? Hve vel megnaði hún að sinna sinni helgu köllun á nýliðnu ári? Hvað fór úrskeiðis? Hvaða lærdóma getur hún dregið af því? Hvernig getur hún komið í veg fyrir að það sem miður fór endurtaki sig? Þessara spurninga ber kirkjunni að spyrja sjálfa sig af algjöru miskunnarleysi og svara þeim undanbragðalaust. Hollusta við kirkjuna felst nefnilega ekki í skilyrðislausri undirgefni, hlýðni eða meðvirkni. Hugleysinginn horfir í hina áttina þegar eitthvað ber út af á meðan kæruleysið og sinnuleysið sitja aðgerðarlaus álengdar með hendur í skauti. Það er kærleikurinn sem tekur til hendinni og skerst í leikinn. Þess vegna ber kirkjunni að iðka stöðuga sjálfsrannsókn, vera í stöðugri innri siðbót. Þetta heitir upp á latínu „ekklesia semper reformanda“ og er grundvallaratriði í lútherskum kirkjuskilningi, jafnvel atriðið sem lúthersk kirkja byggir líf sitt á. Samkvæmt því átti siðbótin sér ekki stað í eitt skipti fyrir öll og upp frá því varð hin jarðneska kirkjustofnun óaðfinnanleg að eilífu, amen. Öðru nær. Siðbót kirkjunnar verður að vera óstöðvandi, sífellt og áframhaldandi þroskaferli.
Nýleg könnun hefur leitt í ljós að 75% þjóðarinnar eru hlynnt fullum aðskilnaði ríkis og kirkju. Þetta þýðir alltaf, hvernig sem þessi tölfræði dreifist með tilliti til aðildar að trúfélögum, að afgerandi meirihluti þeirra sem tilheyra Þjóðkirkjunni eru þessarar skoðunar. Að einhverju leyti kann þessi niðurstaða að byggja á ákveðinni vanþekkingu á því hvernig sambandi ríkis og kirkju er háttað. Sumpart kann það að eiga sér skýringar í lélegum almannatengslum Þjóðkirkjunnar. Að minnsta kosti virðast ótrúlega margir halda að kirkjan sé ekki annað en samansafn hátekjumanna á ríkisspenanum sem fara í kjól á sunnudögum til að hjala einhverja mærð yfir þeim örfáu sálum sem láta sjá sig í messu. Sjálfsagt eiga fyrirferðarmiklar fréttir af siðferðisbrotum kirkjunnar þjóna einnig sinn þátt í þessari afgerandi niðurstöðu.
En kannski er bara auðveldara að finna skýringar á borð við þær að eitt fölnað laufblað hafi fengið meiri umfjöllun en allur hinn fagri skógur eða að fólk viti í raun ekki alveg nógu mikið um það sem það er að myndast við að hafa skoðun á, heldur en að horfast í augu við að þessi niðurstaða endurómar einfaldlega kall breyttra tíma. Kirkjufyrirkomulag okkar byggir á kenningu Lúthers um hinn almenna prestdóm kristins manns. Samkvæmt henni eiga veraldlegir valdhafar að annast kirkjuna, eins og aðrar stofnanir þjóðfélagsins, af því að það er skylda þeirra sem kristinna manna og leiðtoga meðal síns fólks. Í fjölhyggjusamfélagi eru þessar forsendur brostnar. Hví skyldi það vera skylda búddista eða trúleysingja í valdastöðu að standa vörð um kristna kirkju eða lútherskan sið? Það þarf ekki að líta á þessa niðurstöðu sem áfellisdóm yfir kirkjunni, líklega er hún aðeins ákall um réttlæti, jafnrétti trúarbragða og lífsskoðana, ákall um að ytra rekstrarfyrirkomulag kirkjunnar samræmist því trúfrelsi sem hér er við lýði og við viljum öll að hér sé við lýði. Kirkjan verður að horfast í augu við þetta í sinni stöðugu siðbót.
En hvað er þá kirkja? Ég hef nú þegar varpað þessari spurningu fram nokkrum sinnum. Og alloft hef ég byrjað setningu á orðunum „kirkjan þarf“ og „kirkjan verður“. Hver er þessi kirkja sem „á“ og „þarf“ og „verður“ að gera allt þetta sem ég hef sagt? Svarið er einfalt. Kirkja er samfélag. Heilög kirkja er söfnuður Guðs, samsafn allra þeirra sem kallaðir eru til fylgdar við Krist, allra þeirra „sem alls staðar ákalla nafn Drottins vors Jesú Krists“, svo ég vitni aftur í Pál postula. Kirkjan er m.ö.o. þú og ég. Og við erum krafin svars. Erum við reiðubúin til að svara okkar heilögu köllun? Alltaf? Alls staðar? Og til allra?
Dýrð sé Guði föður og syni og heilögum anda. Svo sem var í upphafi er enn og verður um aldir alda. Amen.
Prédikun flutt í Hafnarfjarðarkirkju 1. janúar 2010