Góðir grannar

Sums staðar er samkennd nágranna mikil og félagslíf og dagleg samskipti þeirra á milli í miklum blóma. Annars staðar veit fólk varla af nágrönnum sínum og vill hafa það þannig. Svo getur þetta breyst. Núna virðist mér til dæmis að samvitund og samstaða íbúa við Njálsgötuna á milli Barónsstígs og Snorrabrautar sé talsvert meiri en hún var árin sem ég bjó á efstu hæðinni á Njálsgötu 74, húsi sem fyrirhugað er að gera að athvarfi fyrir heimilislausa.
Allan tímann sem ég bjó þar þurfti ég ekki í eitt einasta skipti að eiga samskipti við neinn nágrannanna. Nú virðist þarna hins vegar vera komið nátengt samfélag fólks um bætt og fegurra mannlíf akkúrat á þessum bletti höfuðborgarinnar, samfélag sem undanfarið hefur verið iðið við að benda á þá aðför borgaryfirvalda að hinu göfuga mannlífi, sem þarna virðist hafa myndast virkt íbúalýðræði um að rækta og styrkja, sem í því er fólgin að koma ógæfufólki fyrir í einu húsanna.
Það er reyndar ekki alveg rétt að ég hafi ekki átt nein samskipti við neinn nágrannanna. Á jarðhæð þessa húss bjó nefnilega um tíma fíkniefnasali sem ég deildi stigagangi með og varð fljótt málkunnugur. Um þessar mundir reykti hann sig skakkan á Austurvelli í Íslandi í dag undir vökulum augum Jóns Ársæls, þannig að það er ekki beinlínis eins og hann hafi farið leynt með neyslu sína. Ekki varð ég var við mikil mótmæli gegn búsetu hans þarna þótt hver maður með sjónvarp, augu í hausnum og lágmarksraunveruleikatengingu hefði átt að geta áttað sig á því hvað þarna væri á seyði, enda gestagangurinn hjá honum ekkert venjulegur.
Ekki rekur mig minni til þess að nokkurn tímann hafi hlotist af því ónæði á leikskólanum Barónsborg að í fimmtán metra fjarlægð frá rólunum þar færi fram umfangsmikil fíkinefnasala. Nú hafa íbúar svæðisins hins vegar gríðarlegar áhyggjur af því að þar leggist allt uppeldsisstarf niður í kjölfar þess að útigangsmenn fái húsaskjól í íbúðinni þar sem hverfisdílerinn bjó áður.
Kannski er þó rétt að láta íbúana njóta sannmælis. Þeir eru, eins og fram hefur komið, alls ekki á móti því að heimilislausir fái heimili. Bara ekki í götunni þeirra.

Bakþankar í Fréttablaðinu 29. maí 2007

Hvað kom fyrir?

Hvernig stendur á því að Bretar, sem gáfu okkur Monty Python, Blackadder og Wooster & Jeeves eru farnir að senda okkur Little Britain, The Catherine Tate Show og My Family?
Er til eitthvað sem heitir "gríndauði" og getur lagst á heila þjóð?

Þegar Dabbi fór á sjóinn

Um daginn hringdi í mig blaðamaður frá Fréttablaðinu og bað mig að hitta sig og Önnu Kristjánsdóttur, vinkonu mína, að spjalli um daginn og veginn. Þar sem ég hafði svosem ekkert merkilegra að gera og hafði enga ástæðu til að afþakka boðið mætti ég. Spjallið var hið áhugaverðasta og lítill hluti þess birtist sem einhvers konar viðtal í blaðinu skömmu síðar. Vegna plássleysis rataði þó megnið af því aldrei á síður blaðsins. En sumt af því hefur verið mér afar hugleikið síðan, einkum það sem okkur fór á milli um sjómennskuna.
Það bar meðal annars á góma að við Anna höfum bæði verið á sjó, en Anna hefur auðvitað miklu meiri reynslu af því en ég. Ég var eitt sumar á menntaskólaárunum á skaki á tveggja tonna trillu frá Hafnarfirði og síðan var ég eina vetrarvertíð, 1990 – 1991, háseti á línubát frá Sandgerði. Þetta var dagróðrabátur sem reri með tvöfalda línu. Ég var spurður að því hvort ég mælti með því að ungir menn færu á sjóinn og hvort ég hefði getað hugsað mér að leggja sjómennsku fyrir mig og svör mín voru já og nei.

Já, ég taldi mig geta mælt með því að menn færu á sjóinn, að mínu mati hefði sú reynsla eflt mig að visku og þroska, víkkað og dýpkað bæði heimsmynd mína og sjálfsþekkingu. Hins vegar vakti Anna máls á því að öryggismál sjómanna hefðu árum og áratugum saman verið í gríðarlegum ólestri, að litið hefði verið á það nánast sem náttúrulögmál að missa ár hvert fjölda sjómanna í hafið. Árin 1964 – 2000 létust 455 íslenskir sjómenn við skyldustörf, ríflega tólf á ári. Undanfarið mun banaslysum á sjó víst til allrar hamingju hafa fækkað jafnt og þétt, m. a. fyrir tilstilli hins feykiöfluga Slysavarnaskóla sjómanna, en það breytir því ekki að mannfórnirnar sem sjósóknin hefur kostað þjóðina í gegn um tíðina eru talsvert meiri en flestir gera sér grein fyrir og enn er að sjálfsögðu full ástæða til halda áfram að bæta og tryggja öryggi íslenskra sjómanna.
Að þessu sögðu langar mig að taka fram að ég get að sjálfsögðu aðeins mælt með sjómennsku að því tilskyldu að menn komi heilu höldnu aftur í land. Það eflir engan að visku og þroska að drukkna.
Nei, ég gat hins vegar ekki hugsað mér að leggja sjómennsku fyrir mig. Eins ánægður og ég er með að hafa verið á sjó þá er ég nefnilega töluvert ánægðari með að vera ekki lengur á sjó. Vinnan er erfið og vinnutíminn út í hött.
Einhvern tímann þegar verið var að ræða kjaramál sjómanna (sem var vinsælt umræðuefni um borð) tók einhver upp hanskann fyrir útgerðarmanninn sem væri að hætta aleigunni til að við hefðum vinnu. Viðkomandi var að sjálfsögðu snarlega bent á að það væri sjómaðurinn sem væri að hætta aleigunni, sjálfum lífsandanum í brjóstinu á sér, til að útgerðarmaðurinn hefði vinnu, en ekki öfugt. Auðvitað ber að meta það til launa ef menn eru í lífshættu við vinnu sína og ekki síður ef álagið á þá er að öðru leyti ómannúðlegt.
Sjómenn fórna nefnilega gríðarmiklu fyrir starfann. Þótt þeir fórni ekki lífi sínu og limum í bókstaflegri merkingu þá fórna þeir lífi sínu á annan hátt, þeir fórna fjölskyldulífi sínu, einkalífi, tilfinningalífi, sálarlífi – eða leggja a. m. k. á það meiri raunir en sanngjarnt er að ætlast til, raunir sem alls ekki er sjálfgefið að menn þoli. Langar fjarverur frá fjölskyldu og heimili gera sjómenn alloft að gestum í lífi barna sinna og maka. Það þarf einstakar manneskjur til að slík fjarvera bitni ekki verulega á nánd og innileika manna í milli. Það er meira en að segja það að vera fjarverandi uppvöxt barna sinna, daglegt líf makans og hversdagsleg úrlausnarefni heimilisins og sleppa óskaddaður frá því.
Um leið og sjómennskan efldi og magnaði óbeit mína á arðræningjum, sem auðgast á framlagi þeirra sem hætta lífi sínu og limum af því að sjálfir hætta þeir fjármunum, þá varð ég eiginlega líka fráhverfur kommúnisma á sjónum. Þar fann ég nefnilega í fyrsta sinn fyrir því á eigin skinni hvað ágóðavonin getur verið mikill drifkraftur og hvílíkur glæpur það er gagnvart frumkvæði og framkvæmdagleði manna að svipta þá henni.
Auðvitað var róið upp á hlut, en ákveðin trygging (lágmarkstrygging) var fyrir hendi sem menn fengu jafnvel þótt ekkert fiskaðist. Yfirleitt tók það um það bil viku að fiska upp í tryggingu. Framan af desember hafði brælt óvenjumikið, lítið hafði verið hægt að róa og þeir fáu túrar sem farnir voru höfðu verið með eindæmum lélegir. Þegar tekið var tillit til helgidaganna var ljóst að þennan mánuð myndum við ekki ná að fiska upp í trygginguna, jafnvel þótt við næðum einum eða tveim túrum í viðbót. Þá var ákefðin í að fara á sjó að sjálfsögðu engin, við hefðum strangt til tekið verið í sjálfboðavinnu við það. Þannig að auðvitað þurfti óvenjulítið hvassviðri seinnipart mánaðarins til að skipstjórinn kallaði það haugasjó og brælu sem ekki væri farandi á sjó í.

Það gerðist líka á sjónum að ég öðlaðist trú. Ég hafði alla tíð verið andlega þenkjandi og fundist raunveruleikinn hljóta að vera aðeins dýpri og víðfeðmari en hinn skynjanlegi efnisheimur. Áður en ég fór á sjóinn hafði ég verið að kynna mér anþrópósófíska næringarfræði (x - x)í Svíþjóð, ég var grænmetisæta og starfaði sem kokkur á náttúrulækningasjúkrahúsi. Þar voru miklar andlegar og guðspekilegar pælingar í gangi. Flestar voru þær að vísu tómt bull, en Järna er bara svo yndislegur staður að ég varð fljótt þeirrar skoðunar að þeorían mætti alveg vera dálítið vitlaus ef praktíkin væri svona hlý og manneskjuleg.
Það gerðist eiginlega alveg óvart. Ég var einn á vakt á dekki um hánótt í janúar. Það var nístingskuldi og andardráttur minn myndaði grýlukerti í skegginu. Sjórinn var spegilsléttur og svo kaldur að ef ég hefði fallið útbyrðis hefði ég króknað á augabragði. Á himninum dönsuðu brjáluð norðurljós og spegluðust í haffletinum. Í minningunni finnst mér næstum eins og ég hafi heyrt einhvers konar kristalshljóð frá þeim, en sennilega eru þau seinni tíma viðbót hugans. Mér fannst svo átakanlega ljóst að þessarar gríðarlegu fegurðar, sem um leið var svo ógnvekjandi og fullkomlega ólífvænleg, naut ég ekki af eigin verðleikum. Ef allt sem mér var gefið af öðrum hefði verið tekið frá mér, hlífðarfötin sem ég var í og skipið undir fótunum á mér, hefði ég átt örfáar sekúndur eftir ólifaðar. Samt var líf á hverju járni. Þar sem ekki var fiskur var svampdýr, krossfiskur eða kórall. Þarna, einhvers staðar á milli Íslands og Grænlands, langt frá allri landssýn, á stað sem er öllu lífi, eins og maður skilur það, eins fjandsamlegur og hægt er að hugsa sér, á hafsbotni undir margra tonna fargi af saltvatni sem var svo kalt að saltmagnið og ölduhreyfingar sjávar einar komu í veg fyrir að það væri einn risastór og gegnheill klaki, iðaði jörðin af lífi.
Þá fann ég það. Ég skildi það ekki, ég reiknaði það ekki út, ég fann það einfaldlega í hverri frumu líkama míns. Að þetta væri engin tilviljun, þetta sem við köllum lífið á jörðinni. Tilfinningin var svo sterk að ég gat ekki sniðgengið hana. Ef ég hefði ekki getað treyst þessari tilfinningu hefði ég aldrei getað treyst neinni tilfinningu sem ég hef nokkru sinni fundið til fyrr eða síðar. Guð er til. Ég get ekki sannað það, ég fann bara svo sterkt fyrir því hvernig hann umlykur alla tilvistina að ég ákvað að hætta að streitast á móti og trúa því. Mér fannst nánast eins og hann væri að segja við mig: „Hvað viltu að ég geri meira? Þarf ég að skrifa það með logagylltum stöfum á himinhvelið að ég sé til svo þú fáist til að trúa því? Er þetta ekki nóg?“
Ég áfellist engan sem er ekki sama sinnis. Hins vegar tryggir 18. grein mannréttindayfirýsingar Sameinuðu þjóðanna mér réttinn til að hafa þessa trúarlegu afstöðu og láta hana í ljós opinberlega með kennslu, tilbeiðslu, guðsþjónustum og helgihaldi. Um tæknileg atriði, s. s. rekstrarfyrirkomulag kirkna og starfssvið trúfélaga má auðvitað ræða og deila, en það þarf að gera í bróðerni og af gagnkvæmri virðingu. Ég nenni ekki lengur að eiga orðastað um trúmál við þá sem vilja svipta mig mannréttindum.
Reyndar liðu mörg ár frá því að ég fór að trúa á Guð þar til ég fór að treysta á hann, en það er önnur saga sem ég segi kannski síðar.
Þannig að þegar upp er staðið get ég hiklaust mælt með því að ungmenni fari á sjóinn. Að því tilskyldu að öryggismál séu í lagi og menn komi heilir á húfi heim er það mín reynsla að það geri manni aðeins gott. Hins vegar eru ábyggilega ekki allir þannig að upplagi að það henti þeim að leggja sjómennsku fyrir sig og gera hana að ævistarfi.

Og fyrst sjómennskan gerði úr mér kristilegan sósíalista kynni hún að hafa sömu áhrif á aðra. Auðvitað hlýt ég að vera þeirrar skoðunar að eftir því sem við værum fleiri væri heimurinn betri staður.

Í sandkassanum – dúa!

Það vekur mér stundum gremju hvað sandkassapólitíkin verður áberandi að loknum kosningum. Stundum vekur það mér reyndar kæti.
Samfylkingin tapaði fylgi og framhjá því verður ekki litið. Tap er ekki sigur, ekki einu sinni varnarsigur, þótt Hallgrímur Helgason noti þá merkingarlausu sjálfsafsökunarklisju. Í tilfelli Samfylkingarinnar var meira að segja um sóknartap að ræða, ekki varnarsigur.
Ómar og félagar áttu hvert einasta atkvæði sem þeir fengu skilið og meira en það. Það er ekki Ómari að kenna að fólk kaus hann en ekki eitthvað annað. Steingrímur og Össur geta sjálfum sér kennt um hvert einasta atkvæði sem þeir fengu ekki, ekki Ómari. Mikið væri gaman að stjórnmálamenn sýndu mér og öðrum kjósendum þá virðingu að líta á atkvæði sem ákvörðun kjósenda, ekki sem afla sem þeir hafa kvóta á.
Mikið væri líka gaman ef lýðræðinu væri sýnd sú virðing að hlífa því við skoðanakönnunum í eina til tvær vikur fyrir kosningar. Það væri þá hægt að ræða pólitík í aðdraganda kosninga í stað þess að ræða endalaust um niðurstöður misgáfulegra skoðanakannana, þar sem þess eru dæmi að úrtakið í heilu kjördæmi sé um 60 manns. Skoðanakannanir eru skoðanamótandi, ég er viss um að fjöldi manns sem hefði viljað kjósa Íslandshreyfinguna hætti við það af því að samkvæmt skoðanakönnunum fékk hún aldrei mann kjörinn.
Meistari sandkassans er þó óneitanlega Guðni Ágústsson. Í sjónvarpsspjalli við Ögmund Jónasson sagði Ögmundur eitthvað á þessa leið: „Helst vildi ég ríkisstjórn án núverandi stjórnarflokka, en hana þyrfti Framsókn að verja falli. Fyrst það er ekki hægt myndi ég vilja stjórn VG, Samfylkingar og Framsóknar. Vilji Framsókn hins vegar frekar vera í stjórnarandstöðu, er ljóst að ekki verður hægt að mynda ríkisstjórn án Sjálfstæðisflokksins. Þá myndi ég auðvitað frekar vilja að VG væri í þeirri ríkisstjórn en Samfylkingin. “ Hér hrökk Guðni við og sagði: „Hana. Þar kom það, hann viðurkenndi að Vinstri-grænir þrá það heitast af öllu að mynda ríkisstjórn með Sjálfstæðisflokknum. “
Sjálfur teldi ég best að Sjálfstæðisflokkur og Samfylking mynduðu ríkisstjórn. Fyrir því eru þrjár ástæður:
1) Allir vita hvaða örlög bíða samstarfsflokka íhaldsins í ríkisstjórn í kosningum. Ég óska VG ekki svo ills.
2) Ég kaus Kolbrúnu vinkonu mína ekki til að gera Geir Haarde að forsætisráðherra, hins vegar er löng hefð fyrir því að kratar haldi íhaldinu að völdum.
3) Það myndi neyða íhaldið til ákveðinnar lágmarkskurteisi gagnvart ISG að vera í ríkisstjórn með henni. Hugsanlega þyrfti borgarstjóri sjálfur að axla ábyrgðina á rekstri borgarinnar og hætta að kenna Imbu um allt sem miður fer. (Hann gæti kennt Ómari um það í staðinn, það virðist vera í tísku núna.)
Sjálfur tel ég kosningarnar hafa farið á besta veg. Ef ríkisstjórnin hefði fallið hefði Frjálslyndi flokkurinn verið í oddaaðstöðu. Í staðinn er hann ekki einu sinni inni í myndinni. Ríkisstjórnin var gerð óstarfhæf, það er alveg nóg.

... en Aristóteles skrifaði einmitt á ensku

„Fyrstu óyggjandi sönnunina fyrir krönum Forn-Grikkja er að finna í bókinni Mechanical Problems sem er eignuð Aristótelesi sem var uppi á árunum 384 til 322 fyrir Krist.“

Blaðið, 16. maí 2007

Lifi Eiríkur!

Fyrr í vetur sagði ég hér á þessum stað að það besta sem Íslendingar gætu vænst úr Söngvakeppni evrópskra sjónvarpsstöðva væri að komast klakklaust frá henni. Nú er keppnin yfirstaðin og komið í ljós að ég hitti naglann á höfuðið. Fyrir hönd íslensku þjóðarinnar vil ég því núna þakka Eiríki Haukssyni fyrir vasklega framgöngu hans og fyrir að hafa verið landi og þjóð til sóma í hvívetna eins og við var að búast. Meira var ekki hægt að fara fram á.
Allar væntingar um að við komumst upp úr forkeppninni eru nefnilega ekkert annað en hlægilegir bjartsýnisórar á meðan andrúmsloft og fyrirkomulag keppninar er eins og það er nú. Það kom mér verulega á óvart að heyra kynninn, minn ágæta vin Sigmar Guðmundsson, tala öðruvísi. Það var eins og hann væri slíkt barn að halda að einhvern tímann í ferlinu hefði raunverulega verið möguleiki á því að Eiríkur myndi standa á sviðinu úrslitakvöldið. Mér fannst ekki örgrannt um að hjá honum örlaði á eilitlum vonbrigðum með hina auðfyrirsjáanlegu niðurstöðu.
Auðvitað er það fyrir löngu orðið himinhrópandi augljóst að gæði tónlistarinnar skipta ekki næstum því jafnmiklu máli í þessari keppni og upprunaland flytjendanna. Aldrei hefur þetta verið jafnaugljóst og í ár. Á meðan ágætislögum sem eiga fullan rétt á sér á sínum eigin forsendum og fengjust jafnvel leikin í útvarpi þótt þau tengdust söngvakeppninni ekki neitt, var hafnað – t. d. framlögum Andorra, Noregs og Belgíu – var þeim ólýsanlega hroða sem Búlgaría og Georgía sendu til keppninnar veitt brautargengi. Þetta er engu að kenna nema landafræði, sögu og menningu. Austurevrópuþjóð á af landafræðilegum ástæðum mikinn fjölda grannríkja og af sögulegum ástæðum er hún öflugur þrýstihópur í þeim öllum.
Þetta vekur hins vegar upp spurninguna um tugmilljónirnar sem það kostaði að velja framlag Íslendinga. Hvað kostaði það eiginlega að draga þetta lag fram í dagsljósið – já, og Húsin hafa augu með Matta? Restin af lögunum á af skiljanlegum ástæðum aldrei eftir að heyrast leikin framar. Hefði ekki verið sniðugra að framleiða sjónvarpsdagskrá fyrir peninginn, fyrst það var hvort sem er fyrirfram ljóst að jafnvænlegt væri til árangurs að velja íslenska flytjandann með einu símtali?

Bakþankar í Fréttablaðinu 13. maí 2007

Heill her af ljóskum

Nú er búið að semja við Norðmenn um að verja landið. Mér finnst það allt of galið til að annað sé hægt en að vera í skýjunum með það. Það er svo arfavitlaust að maður getur ekki annað en borið einhverja ankannalega og öfugsnúna lotningu fyrir þeim sem hrinda þvílíku í framkvæmd. Og sjá ekkert athugavert við það.
Norðmenn eru semsagt ekki sætasta stelpan á ballinu heldur eitthvað sem gerir sama gagn, svo vitnað sé í pólitíska greiningu forsætisráðherra á ástandinu nýlega. Fyrir þá sem ekki skilja líkinguna þá er hún sótt í angist kynsveltra strákpjakka. Forsætisráðherra lýsti því m. ö. o. yfir að hann vildi fá her af sömu örvæntingu og siðferðilegu forsendum og kynsveltur unglingspiltur á þjóðhátíð í Eyjum drátt.
Til gamans má geta þess að forsætisráðherra finnst alveg hræðileg kvenfyrirlitning í því fólgin að kalla menntamálaráherra ljósku og minnast á það hvar hún starfar.
Andstæðingum hernaðar hefur verið núið því um nasir að vera andvígir Landhelgisgæslunni, hjálparsveitum og flugbjörgunarstarfi, því norskur her muni aðstoða við þetta allt. Í áróðursskyni mætti bæta við þetta ýmsu öðru sem ríkisstjórnin hefur vanrækt til jafns við þetta þrennt, svo sem aðhlynningu sjúkra og aldraðra. Væri ekki þjóðráð að láta norska herinn annast hana líka? Þá værum við hernaðarandstæðingar líka orðnir óvinir fatlaðra, aldraðra og öryrkja. Af hverju ætti það frekar að vera í verkahring ríkisstjórnar Noregs að annast landhelgisgæslu Íslendinga en að hjúkra Íslendingum?
Sniðugust finnst mér þó sú röksemdafærsla að hernaðarandstæðingar eigi að vera ánægðir með að fá herinn af því að norska ríkisstjórnin sé svo vinstrisinnuð. Þessi málflutningur ber vott um mun öflugra hugmyndaflug en maður á að venjast úr þessari átt. Öll þau ár, sem pólitísk sannfæring mín var þrungin andúð á Davíð Oddssyni og öllum hans verkum, datt mér aldrei í hug að þar sem hann væri sefasjúkur aðdáandi Margrétar Thatcher væri hann í hrópandi mótsögn við sjálfan sig fyrst hann flytti ekki kjarnorkuúrgang frá Bretlandi til landsins í stórum stíl.
Ég hafði einfaldlega ekki ímyndunarafl til að leggjast það lágt.

Bakþankar í Fréttablaðinu 29. mars 2007