laugardagur, febrúar 17, 2007

Faðirokkarið: Hugleiðing um Biblíuþýðingar

Ný Biblíuþýðing lítur senn dagsins ljós og er það fagnaðarefni þeim sem yndi hafa af lestri þeirrar góðu bókar. Þeir fjölmörgu sem haldnir eru guðlastsþráhyggju sem þeir rugla saman við skynsemi hafa auðvitað notað tilefnið til að fara út með sitt sálarrusl á vefnum í kjölfarið. Þeir eru vinsamlega beðnir að lesa ekki lengra og til vara um að leggja ekki orð í belg. En svo eru aðrir sem tala af viti ... en ekki eins mikilli þekkingu. Því langar mig að miðla af því litla sem ég þó veit og hef kynnt mér.
Auðvitað er ekki heiglum hent að þýða bók eins og Biblíuna. Hún er það stór hluti af sögu okkar og menningu, margt í orðalaginu í henni hefur unnið sér þegnrétt í íslensku máli. Reyndar er margt mjög undarlegt í sögu biblíuþýðinga, en einhvern veginn má ekki hrófla við mörgum af augljósustu afglöpunum af því að fólk er orðið svo vant þeim.

Tvítalan

Frá öndverðu hefur gjarnan verið litið á texta Biblíunnar sem heilagan í eðli sínu, ekki bara að það sé boðskapurinn sem sé helgur, heldur búi guðdómurinn á einhvern hátt í orðunum sjálfum. Því hefur verið reynt að hrófla eins lítið við textanum og hægt er, að þýða hann eins beint orð fyrir orð og framast er unnt, með þeim afleiðingum annars vegar að textinn er víða vart skiljanlegur þeim sem tala íslenskt nútímatalmál og hins vegar að Biblían er á málfari sem hvergi er til í íslensku nema þar. Íslenskan í Biblíunni hefur hvergi verið töluð frá því að land byggðist annars staðar í Biblíunni.
Eitt dæmi um þetta er notkun tvítölunnar „við/þið“ og fleirtölunanr „vér/þér“ sem margir rugla saman við þéringar. Biblían er eina bókin sem þýdd hefur verið þannig á íslensku undanfarnar aldir að þar sé notuð tvítala. Orðin „við“ og „þið“ koma víða fyrir í Biblíunni, en aðeins þegar um tvo er að ræða. Þar merkja þau í raun „við/þið tvö/tveir/tvær“. Þegar við/þið erum/eruð þrjú/þrír/þrjár eða fleiri eru notuð orðin „vér“ og „þér“.
Væri sagt „Faðir okkar“ myndi það því samkvæmt málfræði Biblíunnar aðeins geta merkt „Faðir okkar tveggja“.
Presturinn segir „Drottinn blessi þig og varðveiti þig“ í messum og því er hann að ávarpa hvern kirkjugest persónulega. Ástæðan er sú að á þeim stað í Biblíunni sem orðin eru tekin er aðeins einn ávarpaður. Hefðu þeir verið tveir segði hann „Drottinn blessi ykkur ...“ og ef þeir hefðu verið þrír eða fleiri segði hann „Drottinn blessi yður ...“.
Hins vegar segir presturinn „Friður sé með yður“ og ávarpar þá alla viðstadda. Segði hann „Friður sé með ykkur“ væru aðeins tveir í kirkju.
Mér skilst að í nýrri Biblíuþýðingu eigi að gera gangskör að því að fjarlægja tvítöluna. Ég vona að það þýði í raun að fjarlægja eigi hina fornu fleirtölu „vér/þér“ og nota fleirtölu nútímaíslensku, „við/þið“, í staðinn.
Hins vegar skilst mér að ekki eigi að gæta samræmis í þessu alla leið og forna fleirtala verði látin halda sér í sumum textum vegna þess að þar hafi hún áunnið sér einhvers konar hefðarrétt. Vera má að það sé rétt.
Eða hvernig kunna lesendur við Faðirokkarið?

Faðir okkar.
Þú sem ert á himnum. Heilagt sé nafn þitt. Komi ríki þitt. Verði þinn vilji bæði á jörðinni og á himnum. Gefðu okkur í dag okkar daglega brauð og fyrirgefðu okkur brot okkar eins og við fyrirgefum þeim sem brjóta á okkur. Ekki freista okkar, frelsaðu okkur heldur frá illu. Því að þitt er ríkið, mátturinn og dýrðin að eilífu.
Svo sannarlega.


Að þýða ekki orð

Annað sem einkennir Biblíuþýðingar eru orð sem orðið hafa til í íslensku einfaldlega vegna þess að ákveðið var að þýða þau ekki heldur láta þau standa óbreytt eða í besta falli að laga framburð þeirra að málinu. Dæmi um það eru orðin „engill“, „Kristur“ og „amen“.
Í Nýja-Testamentinu, sem er ritað á forngrísku, kemur orðið „angelos“ sums staðar fyrir. (Orðið er af sama stofni og „angelion“ sem merkir „frétt“. Með forskeytinu „ev-“ sem merkir „vel“ verður til orðið „evangelion“ sem merkir „góð frétt“ eða „gleðifrétt“. Það orð er of auðvelt að skilja, það er allt of alþýðlegt og hversdagslegt fyrir uppskrúfað helgihald og því er þetta orð þýtt sem „fagnaðarerindi“ sem er auðvitað miklu smartara. En þetta var útúrdúr.)
Orðið „angelos“ merkir því „sendiboði“, eða sá sem flytur þér „angelion“. Þegar þessi sendiboði stendur hins vegar með orðunum „tou Þeou“, („Guðs“), er ekki rætt um „sendiboða Guðs“ heldur „engil Drottins“. Orðið „engill“ er m. ö. o. aðeins íslensk aðlögun gríska orðsins „angelos“. Hvernig þetta orð fór að merkja fígúru með vængi út úr bakinu er mér hins vegar hulin ráðgáta.
Í raun má setja orðið „Kristur“ í sama flokk. Það er myndað af gríska orðinu „xristos“ (X táknar hér kokhljóð líkt K-inu í orðum eins og „taktur“ og „lykt“) sem merkir „smurður“, sem nafnorð „hinn smurði“.
Þessu má líkja við það að ef frummál Nýja-Testamentisins væri enska en ekki gríska þá hefði íslenska orðið „messengeri“ sömu merkingu og orðið „engill“ hefur í dag og við værum ekki kristin heldur „anojntísk“.
Loks má nefna orðið „amen“, atviksorð sem dregið er af lýsingarorðinu „amenos“ sem merkir „sannur“ og er þýtt sem „sannlega“ þegar það yfir höfuð er þýtt.
Grikkir klifuðu á orðum, tvítóku þau til að gefa þeim þyngri merkingu. Þess vegna er „Amen amen legó hymin“ þýtt „Sannlega, sannlega segi ég yður“, setning sem er eins óíslensk og hægt er að hugsa sér, en merkir nokkurn veginn: „Það segi ég ykkur svo sannarlega satt.“

Um Jesúm

Enn eitt dæmið um „Biblíuíslensku“ er fallbeyging nafnsins Jesús. Í grísku eru sex föll. Íslensk föll eiga sér hliðstæðu í grísku. Af einhverjum ástæðum hafa Biblíuþýðendur því frá upphafi fært grísku fallbeyginguna óbreytta inn í íslenskuna í stað þess að fallbeygja nafnið eins og málinu væri eiginlegt. Gríska fallbeygingin er svona:
nf. Jesús
þf. Jesúm
þgf. Jesú
ef. Jesú
Fyrir vikið beygist ekkert íslenskt orð eins og nafnið Jesús. Þessi beyging er í sjálfu sér ekkert flókin, hún bara meikar ekkert sens í íslensku. Hún er því óskiljanleg og algengara að farið sé rangt með hana en rétt. Þetta er hins vegar fullkomlega rökrétt í forngrísku. Til að lagfæra þetta og einfalda var einhvern tímann ákveðið að breyta þolfallinu og hafa það „Jesú“ eins og þágufallið og eignarfallið. Í nýjustu þýðingum er nefnifallið því „Jesús“ en í öllum aukaföllum er það „Jesú“. Orðmyndin „Jesúm“ er sem sagt úrelt núna.
Þetta gerir það að verkum að nafnið Jesús beygist ekki einu sinni eins og í forngrísku lengur og í raun fallbeygist ekkert orð neins staðar í neinu tungumáli í heiminum á sama hátt og nafnið Jesús er beygt í íslensku Biblíunni.
(Til að gera þetta enn flóknara er grísk málfræði stundum flutt inn í íslenskuna. Þannig er ort „Ó, Jesú, bróðir besti ...“ þar sem auðvitað ætti að standa „Jesús“, enda á þarna að vera nefnifall samkvæmt íslenskum málfræðireglum. Skýringin er sú að í forngrísku er ávarpsfall þar sem orðmyndin er „Jesú“. Þegar Jesús er ávarpaður er því notað tilbúið ávarpsfall upp á forngrísku, sem aldrei hefur tíðkast í íslensku, en ekki nefnifall eins og málinu er eiginlegt.)
Auðvitað er ekkert skrýtið að fólk án forngrískuþekkingar nái ekki að fóta sig í þessu. Það er eins og Biblíuþýðendur hafi frá upphafi allir lagst á eitt við að gera þetta eins óskiljanlegt og tyrfið og framast var mögulegt.
Hins vegar hefur þessi beyging að einhverju leyti unnið sér hefðarrétt og of seint núna að ætla að fara að beygja nafnið Jesús eins og nafnið Magnús. Enda efast ég ekki um að mörgum þætti kyndugt að biðja „í Jesúsar nafni“. Mér skilst reyndar að Færeyingar hafi tekið þann pól í hæðina að beygja nafnið Jesús samkvæmt færeyskum beygingarreglum og tali purkunarlaust „í Jesúsar“ nafni.
En það er líka óhætt að minna á að Jesús hét ekki einu sinni Jesús til að byrja með. Orðmyndin Jesús er aðeins „grískun“ nafnsins Jósúa sem á arameisku (móðurmáli Jesú) var borið fram „Jeshúa“.
Í Jesúu nafni?

Að þýða

Auðvitað er gott að vakað sé yfir málfarinu á Biblíunni. Hún verður að vera aðgengileg og skiljanleg. Hins vegar held ég að það geri ekki mikið gagn að krukka í þýðinguna hér og þar, tiplandi á tánum fram hjá stöðunum sem fólk er farið að þekkja og elska.
Ég held að meiri ástæða væri til að þýða Biblíuna (a. m. k. meginrit hennar) algerlega upp á nýtt. Frá byrjun. Og þá af fullkomnu tillitsleysi gagnvart þýðingasögu, hefðum og guðfræðilegum túlkunum. Þar sem smurður er smurður og sendiboði er sendiboði. Þar sem þýðendur myndu nálgast textann á sama hátt og ef þeir væru að þýða nútímaverk sem þeir hefðu aldrei séð áður. Ekki „Fagnaðarendið um Jesú(m) Krist“ heldur „Gleðifréttina af Jesúsi smurða“.
Heilagar beljur ber að drepa og éta. Ef þær lifa það af voru þær sannlega helgar. Deyi þær var heilagleiki þeirra hvort sem er bara hugarburður.
Slík þýðing þyrfti ekki að koma í stað Biblíunnar sem við þekkjum í helgihaldi. Hún væri hins vegar góð til hliðar við hana, til einkanota. Staðreyndin er nefnilega sú að uppskrúfað og tilgerðarlegt, tyrfið, kauðskt og óíslenskt Biblíumálfar fælir marga frá því að kynna sér af eigin raun þann andlega sannleik sem hin helga bók hefur að geyma.
Ég er nefnilega svolítið skotinn í Faðirokkarinu.
Svo sannarlega.

15 ummæli:

Þorbjörn sagði...

Algerlega óháð þessari færslu: Mikið ósköp fannst mér gaman að Orðu skulu standa í dag. Hann Sævar frændi þinn í Rauðholti er mikill höfuðsnillingur.

Takk fyrir góða skemmtun!
Bið að heilsa frúnni.

Hjörtur Howser sagði...

í beinu framhaldi af lestri færslunnar hér að ofan; mikið svakalega skrifar þú góðan texta þegar sá gállinn er á þér...

ég myndi kaupa og lesa biblíuna sem þú þýddir...

HH..

Nafnlaus sagði...

Þetta er góð hugmynd. Auðvitað á Biblían að vera þannig að hvert mannsbarn geti skilið hana - en það er því miður tilhneyging allt of margra guðsmanna, kristinna sem og annarra, að reyna að passa að fólk skilji sem minnst, svo það eigi sem erfiðast með að mótmæla hentugleika vitleysu sem því miður á það til að vella upp úr þeim. En ég myndi gefa mikið fyrir að lesa heilaga ritningu kristinna manna í þýðingu Davíðs Þórs Jónssonar.
Í Jesúu nafni, svo sannarlega.

Nafnlaus sagði...

Viðbót: Titillinn var auðvitað ekki heldur þýddur. Svo ég leiðrétti mig:
Ég hef áhuga á að lesa þína þýðingu á Bókinni.

Nafnlaus sagði...

Þetta er ansi skemmtileg og fróðleg pæling og vissulega verður fróðlegt að sjá nýju þýðinguna. Margir hafa þá skoðun að texti Biblíunnar sé bókmenntaverk og því megi ekki krukka í hann - heyrði síðast í Aðalsteini Davíðssyni (minnir að hann sé það) íslenskufræðingi í Víðu og breiðu á föstudaga halda þessu fram og líkti því við það að krukka ekki í íslensku fornritunum.

Ég get vel skilið það að þeir sem leggja meiri dýpt og merkingu í textann en að hann sé bókmenntaverk vilji að hann sé á því máli að hann skiljist.

Ég held hins vegar að hefðin sé orðin svo rík í þessu að í ákveðnum tilvikum muni vor alltaf verða í stað okkar, oss í stað okkur o.s.frv. og Kristur í stað smurði.

Er ekki líka trúin yfirsterkari textanum? Skiptir nokkru máli hvort textinn meikar sens eftir einhverjum málfræðireglum eða ekki? Er það ekki trúin og sannleikurinn sem í honum býr sem er aðalatriðið? Spyr sá sem ekki veit, enda trúlaus eins og þú veist.

En af hverju tekur þú þig ekki til og þýðir einhvern hluta Biblíunnar sem hugnast þér sérstaklega? Nú veit ég að þú hefur endalausan tíma og ert alls ekki að kafna í verkefnum. En það gæti verið ótrúlega gaman að sjá þetta. Gætirðu ekki fengið það birt í einhverjum tímaritum?

Nafnlaus sagði...

hvað meinarðu Davíð, með að sleppa trollinu framhjá vísu vikunnar? Eru ekki Sjálfstæðismenn sífellt trolling??? ;-)

Nafnlaus sagði...

Jesús-Jesúm o.s.frv. er latnesk beyging, fremur en grísk. Reyndar er þetta einnig óregluleg beyging á latínu.

Nafnlaus sagði...

Sæll Dabbos!
Já, ég er nú eiginlega að bíða spenntur eftir því að þú, sem fyrrum ritstjóri B og b og útvörður tjáningarfrelsinsins tjáir þig um komu fyrrum kollega þinna úr klámgeiranum. Og þá með hliðsjón af viðbrögðum flokksbræðra þinna og ekki síður systra í Vg sem eru nú að sýna að mínu viti sína ógeðfelldu hlið -- sem einkennist að forræðishyggju og bannisma. Þó mótmæla megi mannréttindabrotum þegar Falon Gong liðar eru annars vegar er í lagi að traðka á mannréttindum þeirra sem eru ekki þóknanlegir. Pólitískur rétttrúnaður ríður nú ekki við einteyming. Og allir þeir sem efast um að það standist lög að banna þessu fólki að koma hingað eru úthrópaðir sem stuðningsmenn barnakláms og mansali.
Kveðja,
Jakob

Nafnlaus sagði...

Mér þykir voðalega gaman að lesa eftir þig texta Davíð Þór. Ég vona að þú haldir lengi áfram að að skrifa mér og öðrum til ánægju og yndisauka.

Kristinn

Nafnlaus sagði...

Ég veit ekki hvaðan ég hef það, og líklega rangt hjá mér, en mér finnst endilega að ég hafi heyrt að Amen þýddi: kom þú skjótt?

Nafnlaus sagði...

Ég held nú að þeir sem á annað borð hafa til þess dug að lesa Biblíuna telji það ekkert eftir sér að stauta sig í gegnum véranir eða læra jafn flókin og erfið orð og "fagnaðarerindi". Hið flókna er fagurt.

Karna Sigurðardóttir sagði...

Elsku Davíð, um leið og ég hef tíma langar mig að lesa hugleiðingar þínar. Fór með Fariðvorið í gær og mamma var að tala um þessa þanka þina. Alltíeinu fannst mér fariðvorið vera aðeins milli mín og guðs. Ég talaði við æðri mátt og sagði í huganum: "Faðir minn, þú sem ert á himnum, helgist þitt nafn, tilkomi þitt ríki, verði þinn vilji svo á jörðu sem á himni, gef mér í dag mitt daglegt brauð og fyrirgef mér mínar skuldir svosem ég og fyrirgefi mínum skuldunautum... engin fræði - enda stjórnast ég eingöngu af tilfinningum! Góðanótt og sof vel - hlakka til að sjá ykkur! K

Unknown sagði...

Ég styð þig heilshugar í þessu bein þýðing á eins alþýðlegu máli og kostur á gefst væri akkúrat það sem þarf. Faðirokkarinu til mögulegrar leiðréttingar er að mér skilst á prestinum mínum að orðið abba sé skyldara pabbi en faðir þ.a. útkoman yrði þá Pabbiokkarið. Einnig ætti Kristinn Ólafsson að nýta kyrrðina í Skálholti til að gera slíkt hið sama við Gamla Testamenntið

Nafnlaus sagði...

FLottur vefleiðari, hef reglulega gaman af skrifum þínum. Til viðbótar við þessi orð sem að þú hefur þýtt hér þá má benda á þessa síðu: http://www.hafronska.org/pages/loadlists.php?cat=8 þar sem að er búið að þýða allmörg orð úr Smurðanstrú.

Nafnlaus sagði...

Takk fyrir skemmtileg skrif. Eftir því sem ég kemst næst kemur amen af hebreskri rót ("aman") sem þýðir að treysta eða trúa og einnig að vera sannur. Því má bæta við að "xristos" á grísku sem þú nefnir kemur líka úr hebresku "mashiakh" og þýðir einmitt þetta, smurður eða hinn smurði og þaðan höfum við að sjálfsögðu hann Messías okkar.