Þegar Dabbi fór á sjóinn

Um daginn hringdi í mig blaðamaður frá Fréttablaðinu og bað mig að hitta sig og Önnu Kristjánsdóttur, vinkonu mína, að spjalli um daginn og veginn. Þar sem ég hafði svosem ekkert merkilegra að gera og hafði enga ástæðu til að afþakka boðið mætti ég. Spjallið var hið áhugaverðasta og lítill hluti þess birtist sem einhvers konar viðtal í blaðinu skömmu síðar. Vegna plássleysis rataði þó megnið af því aldrei á síður blaðsins. En sumt af því hefur verið mér afar hugleikið síðan, einkum það sem okkur fór á milli um sjómennskuna.
Það bar meðal annars á góma að við Anna höfum bæði verið á sjó, en Anna hefur auðvitað miklu meiri reynslu af því en ég. Ég var eitt sumar á menntaskólaárunum á skaki á tveggja tonna trillu frá Hafnarfirði og síðan var ég eina vetrarvertíð, 1990 – 1991, háseti á línubát frá Sandgerði. Þetta var dagróðrabátur sem reri með tvöfalda línu. Ég var spurður að því hvort ég mælti með því að ungir menn færu á sjóinn og hvort ég hefði getað hugsað mér að leggja sjómennsku fyrir mig og svör mín voru já og nei.

Já, ég taldi mig geta mælt með því að menn færu á sjóinn, að mínu mati hefði sú reynsla eflt mig að visku og þroska, víkkað og dýpkað bæði heimsmynd mína og sjálfsþekkingu. Hins vegar vakti Anna máls á því að öryggismál sjómanna hefðu árum og áratugum saman verið í gríðarlegum ólestri, að litið hefði verið á það nánast sem náttúrulögmál að missa ár hvert fjölda sjómanna í hafið. Árin 1964 – 2000 létust 455 íslenskir sjómenn við skyldustörf, ríflega tólf á ári. Undanfarið mun banaslysum á sjó víst til allrar hamingju hafa fækkað jafnt og þétt, m. a. fyrir tilstilli hins feykiöfluga Slysavarnaskóla sjómanna, en það breytir því ekki að mannfórnirnar sem sjósóknin hefur kostað þjóðina í gegn um tíðina eru talsvert meiri en flestir gera sér grein fyrir og enn er að sjálfsögðu full ástæða til halda áfram að bæta og tryggja öryggi íslenskra sjómanna.
Að þessu sögðu langar mig að taka fram að ég get að sjálfsögðu aðeins mælt með sjómennsku að því tilskyldu að menn komi heilu höldnu aftur í land. Það eflir engan að visku og þroska að drukkna.
Nei, ég gat hins vegar ekki hugsað mér að leggja sjómennsku fyrir mig. Eins ánægður og ég er með að hafa verið á sjó þá er ég nefnilega töluvert ánægðari með að vera ekki lengur á sjó. Vinnan er erfið og vinnutíminn út í hött.
Einhvern tímann þegar verið var að ræða kjaramál sjómanna (sem var vinsælt umræðuefni um borð) tók einhver upp hanskann fyrir útgerðarmanninn sem væri að hætta aleigunni til að við hefðum vinnu. Viðkomandi var að sjálfsögðu snarlega bent á að það væri sjómaðurinn sem væri að hætta aleigunni, sjálfum lífsandanum í brjóstinu á sér, til að útgerðarmaðurinn hefði vinnu, en ekki öfugt. Auðvitað ber að meta það til launa ef menn eru í lífshættu við vinnu sína og ekki síður ef álagið á þá er að öðru leyti ómannúðlegt.
Sjómenn fórna nefnilega gríðarmiklu fyrir starfann. Þótt þeir fórni ekki lífi sínu og limum í bókstaflegri merkingu þá fórna þeir lífi sínu á annan hátt, þeir fórna fjölskyldulífi sínu, einkalífi, tilfinningalífi, sálarlífi – eða leggja a. m. k. á það meiri raunir en sanngjarnt er að ætlast til, raunir sem alls ekki er sjálfgefið að menn þoli. Langar fjarverur frá fjölskyldu og heimili gera sjómenn alloft að gestum í lífi barna sinna og maka. Það þarf einstakar manneskjur til að slík fjarvera bitni ekki verulega á nánd og innileika manna í milli. Það er meira en að segja það að vera fjarverandi uppvöxt barna sinna, daglegt líf makans og hversdagsleg úrlausnarefni heimilisins og sleppa óskaddaður frá því.
Um leið og sjómennskan efldi og magnaði óbeit mína á arðræningjum, sem auðgast á framlagi þeirra sem hætta lífi sínu og limum af því að sjálfir hætta þeir fjármunum, þá varð ég eiginlega líka fráhverfur kommúnisma á sjónum. Þar fann ég nefnilega í fyrsta sinn fyrir því á eigin skinni hvað ágóðavonin getur verið mikill drifkraftur og hvílíkur glæpur það er gagnvart frumkvæði og framkvæmdagleði manna að svipta þá henni.
Auðvitað var róið upp á hlut, en ákveðin trygging (lágmarkstrygging) var fyrir hendi sem menn fengu jafnvel þótt ekkert fiskaðist. Yfirleitt tók það um það bil viku að fiska upp í tryggingu. Framan af desember hafði brælt óvenjumikið, lítið hafði verið hægt að róa og þeir fáu túrar sem farnir voru höfðu verið með eindæmum lélegir. Þegar tekið var tillit til helgidaganna var ljóst að þennan mánuð myndum við ekki ná að fiska upp í trygginguna, jafnvel þótt við næðum einum eða tveim túrum í viðbót. Þá var ákefðin í að fara á sjó að sjálfsögðu engin, við hefðum strangt til tekið verið í sjálfboðavinnu við það. Þannig að auðvitað þurfti óvenjulítið hvassviðri seinnipart mánaðarins til að skipstjórinn kallaði það haugasjó og brælu sem ekki væri farandi á sjó í.

Það gerðist líka á sjónum að ég öðlaðist trú. Ég hafði alla tíð verið andlega þenkjandi og fundist raunveruleikinn hljóta að vera aðeins dýpri og víðfeðmari en hinn skynjanlegi efnisheimur. Áður en ég fór á sjóinn hafði ég verið að kynna mér anþrópósófíska næringarfræði (x - x)í Svíþjóð, ég var grænmetisæta og starfaði sem kokkur á náttúrulækningasjúkrahúsi. Þar voru miklar andlegar og guðspekilegar pælingar í gangi. Flestar voru þær að vísu tómt bull, en Järna er bara svo yndislegur staður að ég varð fljótt þeirrar skoðunar að þeorían mætti alveg vera dálítið vitlaus ef praktíkin væri svona hlý og manneskjuleg.
Það gerðist eiginlega alveg óvart. Ég var einn á vakt á dekki um hánótt í janúar. Það var nístingskuldi og andardráttur minn myndaði grýlukerti í skegginu. Sjórinn var spegilsléttur og svo kaldur að ef ég hefði fallið útbyrðis hefði ég króknað á augabragði. Á himninum dönsuðu brjáluð norðurljós og spegluðust í haffletinum. Í minningunni finnst mér næstum eins og ég hafi heyrt einhvers konar kristalshljóð frá þeim, en sennilega eru þau seinni tíma viðbót hugans. Mér fannst svo átakanlega ljóst að þessarar gríðarlegu fegurðar, sem um leið var svo ógnvekjandi og fullkomlega ólífvænleg, naut ég ekki af eigin verðleikum. Ef allt sem mér var gefið af öðrum hefði verið tekið frá mér, hlífðarfötin sem ég var í og skipið undir fótunum á mér, hefði ég átt örfáar sekúndur eftir ólifaðar. Samt var líf á hverju járni. Þar sem ekki var fiskur var svampdýr, krossfiskur eða kórall. Þarna, einhvers staðar á milli Íslands og Grænlands, langt frá allri landssýn, á stað sem er öllu lífi, eins og maður skilur það, eins fjandsamlegur og hægt er að hugsa sér, á hafsbotni undir margra tonna fargi af saltvatni sem var svo kalt að saltmagnið og ölduhreyfingar sjávar einar komu í veg fyrir að það væri einn risastór og gegnheill klaki, iðaði jörðin af lífi.
Þá fann ég það. Ég skildi það ekki, ég reiknaði það ekki út, ég fann það einfaldlega í hverri frumu líkama míns. Að þetta væri engin tilviljun, þetta sem við köllum lífið á jörðinni. Tilfinningin var svo sterk að ég gat ekki sniðgengið hana. Ef ég hefði ekki getað treyst þessari tilfinningu hefði ég aldrei getað treyst neinni tilfinningu sem ég hef nokkru sinni fundið til fyrr eða síðar. Guð er til. Ég get ekki sannað það, ég fann bara svo sterkt fyrir því hvernig hann umlykur alla tilvistina að ég ákvað að hætta að streitast á móti og trúa því. Mér fannst nánast eins og hann væri að segja við mig: „Hvað viltu að ég geri meira? Þarf ég að skrifa það með logagylltum stöfum á himinhvelið að ég sé til svo þú fáist til að trúa því? Er þetta ekki nóg?“
Ég áfellist engan sem er ekki sama sinnis. Hins vegar tryggir 18. grein mannréttindayfirýsingar Sameinuðu þjóðanna mér réttinn til að hafa þessa trúarlegu afstöðu og láta hana í ljós opinberlega með kennslu, tilbeiðslu, guðsþjónustum og helgihaldi. Um tæknileg atriði, s. s. rekstrarfyrirkomulag kirkna og starfssvið trúfélaga má auðvitað ræða og deila, en það þarf að gera í bróðerni og af gagnkvæmri virðingu. Ég nenni ekki lengur að eiga orðastað um trúmál við þá sem vilja svipta mig mannréttindum.
Reyndar liðu mörg ár frá því að ég fór að trúa á Guð þar til ég fór að treysta á hann, en það er önnur saga sem ég segi kannski síðar.
Þannig að þegar upp er staðið get ég hiklaust mælt með því að ungmenni fari á sjóinn. Að því tilskyldu að öryggismál séu í lagi og menn komi heilir á húfi heim er það mín reynsla að það geri manni aðeins gott. Hins vegar eru ábyggilega ekki allir þannig að upplagi að það henti þeim að leggja sjómennsku fyrir sig og gera hana að ævistarfi.

Og fyrst sjómennskan gerði úr mér kristilegan sósíalista kynni hún að hafa sömu áhrif á aðra. Auðvitað hlýt ég að vera þeirrar skoðunar að eftir því sem við værum fleiri væri heimurinn betri staður.